در دوره‌های گذشته تاریخ زمین‌شناسی، ایران به عنوان یک منطقه غنی از فسیل‌های دایناسور شناخته شده است. این فسیل‌ها اغلب در سنگ‌های دوره‌های مختلف زمین‌شناسی مانند دوران سرپری، دوران میانی، و دوران پسین یافت می‌شوند. این فسیل‌ها به طور عامل در مناطق مختلف ایران کشف شده‌اند. به عنوان مثال، در استان خوزستان، در نزدیکی شهر اهواز، فسیل‌های متعددی از دایناسورها مانند ساوروپودها و تی‌رکس‌ها کشف شده است. همچنین، در منطقه خراسان، فسیل‌های مربوط به دوران میانی مانند تریسراتوپس و کراتورساورها یافت شده‌اند.
به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی و اقلیمی متنوع ایران در طول تاریخ، بسیاری از مناطق این کشور پتانسیل زیادی برای کشف فسیل‌های دایناسور دارند.
انواع دایناسورها
به طور کلی، دایناسورهای یافته شده در ایران ممکن است از انواع مختلفی باشند از جمله ساوروپودها که دارای گردن بلند بوده و تی‌رکس‌ها که یک گونه از گروه ترانوزورها هستند. همچنین، دایناسورهای کوچک‌تر و گروه‌های مختلف دیگر نیز ممکن است در این مناطق یافت شده باشند. دنیای دایناسورها بسیار گسترده و متنوع بوده است و بیش از 700 گونه دایناسور شناخته شده‌اند. در اینجا چند نمونه از انواع دایناسورها به صورت مختصر ذکر شده‌اند:
1.ترانوزورها (Theropods):
تی‌رکس (Tyrannosaurus rex): یکی از بزرگترین و قدرتمندترین دایناسورها بوده و در دوره‌های دیره پسین زندگی کرده است.
ولوسیراپتورکس (Velociraptor): دایناسور کوچک و سریع با خونگرمی که مشهور به نقشهای هالیوودی است.
2.ساوروپودها (Sauropods):
براچیوزار (Brachiosaurus): یک ساوروپود با گردن بلند و اندامهای جلویی بلندتر که احتمالاً برگ‌ها و شاخه‌های بالا درختان را به دست می‌آورد.
آپاتوزار (Apatosaurus): دایناسوری با گردن بلند و تن ضخیم.
3.اورنیتیشیا (Ornithischians):
تریسراتوپس (Triceratops): دایناسور با سه شاخ بر روی سر که از گروه تری‌توتراپسیا است.
استگوساروس (Stegosaurus): دارای نوارهای عظیم بر روی زینه و دم است.
4.آویان‌سورها (Theropod Birds):
آرکئوپتریکس (Archaeopteryx): یکی از نخستین پرندگان شناخته شده با ویژگی‌های دایناسوری و پرنده‌ای.
5.کرنوزاریا (Ceratopsians):
پنتاکراتوپس (Pentaceratops): دایناسوری با پنج شاخه بر روی سر.
6.آنکیلوزاریا (Ankylosaurs):
آنکیلوزار (Ankylosaurus): دایناسوری با بدن پوشیده از تیغه‌ها و توپ‌های استخوانی.
7.هادروزاریا (Hadrosaurs):
پاراسورولوفوس (Parasaurolophus): دایناسوری با ستون صوتی در سر که احتمالاً برای ارتباطات صوتی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
این فهرست تنها یک چشم‌انداز کلی از انواع دایناسورها است و هر یک از این گروه‌ها شامل گونه‌های بسیاری با ویژگی‌ها و اندازه‌های مختلف می‌شوند.
دایناسورهای کشف شده در ایران
در ایران، چند دایناسور کشف شده‌اند، از جمله آیکنوجنوس ایرانوسوریپوس و باقیمانده‌های پستانداران مانند باقیمانده‌های پلزیوسور. دانشمندان امیدوارند که بتوانند بیشتر درباره دوران مزوزوئیک ایران کشف کنند. اما بیشتر فسیل‌های دایناسور در این منطقه تاکنون به عنوان ایخنوتاکسون شناخته شده‌اند. در زیر لیستی از دایناسورها و سایر پستانداران مزوزوئیک ایران آمده است.
لیست:
- ایوساوروپوس
- ترانوزور- موجودی شبیه به گرالاتور
- درومآئوسور – موجودی شبیه به ولوسیراپتوریکنوس
- ارنیتوپد – موجودی شبیه به ژیایینوساروپوس
- تروودونتیده – شناخته شده به خاطر ردیابی‌ها
- تالمونتوپوس
- اسکیزوگرالاتور
- یومانیراپتورا
- ایرانوسوروس
- پلزیوسور
- ائوراپتور
- دیگر پستانداران مزوزوئیک
- ایرانوسوریپوس – احتمالاً یک دایناسور
- پلزیوسور
این فهرست یک نگاه کلی به دایناسورها و پستانداران دوره مزوزوئیک ایران است.
تصاویر فسیل های منتشر شده از دایناسورها در ایران
دانشمندان ایرانی به همراه پژوهشگران چینی و آمریکایی جزئیات یک مجموعه قابل توجه از پی‌چسب‌های دایناسوری فسیلی را منتشر کرده‌اند که شواهد جالبی از حضور دایناسورهای سریع‌دویده و احتمالاً پرپر در جوراسیک میانی ایران را ارائه می‌دهند.
دایناسورهای شبیه تروودونتید
آثار چاپه دو انگشتی مشخصاتی مشابه با آثار مرتبط با دایناسورهای تخصیص داده شده به گروه اومانیراپتورا (یا همان پاراوس) دارند. دایناسورهایی مانند درومآئوسوریدها و تروودونتیدها با داشتن یک چنگال بزرگ به شکل ماهیتازه در انگشت دوم هر پا مشخص می‌شوند. در بسیاری از گونه‌ها، این چنگال به بالا انداخته می‌شود، بنابراین هر چاپه ثبت شده، تنها دو انگشت با زمین در تماس را نشان می‌دهد (چاپه‌های دیدکتیل)، چاپه‌هایی که اینطوری هیچ وقت از ایران گزارش نشده‌اند و چاپه‌های پیش‌کرتاسه این نوع بسیار نادرند.
تصویر بالا دو انگشتی‌ها را به همراه نقاشی‌های خطی و تجزیه و تحلیل دیجیتالی چاپ مرجع BA-T12 نشان می‌دهد که حاصل تجسم یک چاپ فرضی به عنوان چاپ زیرزمینی است. نقاشی یک دایناسور اومانیراپتوران معمولی که فقط با دو انگشت هر پا دویده می‌شود، نیز در بالای چاپه‌ها نشان داده شده است. لطفاً حضور پرها در پیش‌زمینه تصویر را توجه داشته باشید.
چاپه‌های دو انگشتی از جوراسیک میانی
در گزارشی منتشر شده در مجله علمی “بیولوژی تاریخی”، پژوهشگران شامل لیدا کسینگ (دانشگاه چینی علوم زمین) و نصرالله عباسی (دانشگاه زنجان، ایران) به همراه مارتین لاکلی (دانشگاه کلرادو)، کشف یک تعداد کمی از چاپه‌های پا را در سنگ‌های آهکی از سازندان دانسیریت در کوه‌های البرز (شمال ایران) گزارش داده‌اند. لایه‌های رسوبی این منطقه که نزدیک شهر بلده واقع شده است، بر اساس فسیل‌های گیاهی گسترده که در این مکان یافت شده‌اند، به دوران جوراسیک میانی بازمی‌گردد.
از آنجایی که در دیگر مناطق جهان، به ویژه چین، بسیاری از فسیل‌ها نشان می‌دهند که این انواع دایناسورها دارای پر هستند، می‌توان حدس زد که دایناسورهای ایرانی هم احتمالاً پرپر بوده‌اند. دانشمندان تخمین می‌زنند که این چاپه‌ها ممکن است توسط یک دایناسور شبیه تروودونتید ایجاد شده باشد.
چاپه‌های دو انگشتی دایناسور
چندین جا زندگی دایناسور با چاپه‌های دو انگشتی کشف شده‌اند، اما تا جایی که ما از “همه چیز دایناسور” آگاهی داریم، تقریباً همه آن‌ها از لایه‌های سنگ‌های جوان‌تر کرتاسه گزارش شده‌اند. به عنوان مثال، دکتر مارتین لاکلی، متخصص آیکنوفسیل‌ها (چاپه‌ها و ردیابها)، چاپه‌های دیدکتیلی از غرب ایالات متحده گزارش داده است.
مقاله های موجود درباره داینسورها در ایران
برای یک مقاله منتشر شده در سال 2007 در مورد سایت‌های ردیابی که به نشانه رفتار گروهی در “رپتورها” هستند: چاپه‌های دایناسور چینی نشان دهنده رفتار گروهی در دایناسورهای تروپود.
در توضیح اهمیت این فسیل‌ها، دکتر نصرالله عباسی، استادیار، اظهار داشت که این کشف به دو دلیل اصلی اهمیت دارد؛ اولاً، ثابت می‌کند که ایران در گذشته محل زندگی دایناسورهای پرپر بوده است و دوماً، نوری به رفتار این دایناسورهای دو انگشتی می‌اندازد.
اولین ژوراسیک میانی
تیم تحقیقاتی اعلام کرده‌اند که این چاپه‌ها به ظاهر به چاپه‌های پا تخصیص داده شده به دایناسورهای دینونیکوسورهای کوچک معروف به‌خصوص از کرتاسه آسیا شباهت دارند. آن‌ها توضیح می‌دهند که طول نسبی انگشت‌های سوم و چهارم از نوعی از دینونیکوسوریدها، به ویژه درومآئوسوریدها، غیرمعمول است، اما این می‌تواند از یک دایناسور شبیه به تروودونتید باشد. تیم تحقیقاتی نتیجه می‌گیرد که امکان حضور دینونیکوسوریدهای کوچک و دو-انگشتی در ژوراسیک میانی قابل انکار نیست. با این حال، پژوهشگران به خوبی از مشکلات مرتبط با تأیید حضور این انواع دایناسورها در مراحل دوران فاونای آلن-باخوسین ژوراسیک میانی آگاه هستند. اگر این چاپه‌ها توسط این انواع دایناسورها ایجاد شده‌اند، این نشان می‌دهد که دایناسورهای درومآئوسورید یا دایناسورهای شبیه تروودونتید در حدود 175 میلیون سال پیش زندگی می‌کردند.
گزارش‌های چاپه‌های دو انگشتی (دیدکتیل) که از قبل کرتاسه گزارش شده‌اند بسیار نادر هستند و چنین فسیل‌های ردیابی تمام فسیل‌های بدنی دینونیکوسوریان معروف را پیش‌زمینه‌ای دارد.
